XOOK K’IIN

Tuláakal le k’iin k’uj ku beeta’al ich maya kaajo’ jump’éel meeyjul ti’al Yuum iik’ yéetel Yuum iik’, wa ich u to’il Yuum iik’; u ajbejile’ juntúul Aj Meen ku t’a’anal tumen jumpakab láak’tsililo’ob wa jump’éel chan kaaj wa xan junwóol mejen kaajo’ob ch’a’ajo’oltik le meyaaja’; kex tumen u ya’abil le meyajo’ob beya’ óol láaj ichkoolilo’obe’ yaan u jeelo’ob je’elbix le jéets méek’o’, le k’am nikete’o’, le mu’ujulo’ yéetel le kaaxano’ ma’ tu beeta’al tu yo’olal kool, yaanal u ka’ajo’ob. Le k’ujo’ob ichkoolilo’obo’ beey la’ala’ajkil ooxjaats yanilo’obe’. Le ch’a’acháako’ le u jach k’ajóola’anil, tumen jach suuk u beeta’al, noj ba’al u pakta’al, noj ba’al u yu’uba’al, noj ba’al u chíimpolta’al, noj ba’al u múul meyajta’al tumen kaaj, ma’ yo’olal le santidad ku yala’alo’ ba’ale’ yo’olal leti’ u tooj óolal le kuxtalo’. Le tsóol uk’ulil koolo’ leti’e meyaj ku beetik tuláakal jkolkaab liik’il u káajsik u koolo’ tak u ts’o’okol yéetel tuláakal u joochil. U ts’ook ichilo’obe’ leti’e tíich’ wa bankunajo’, leti’ u jach jats’utsil tumen ya’ab u loolil, jump’éel noj níib óolal, ba’ale’ u noj ba’alile’ leti’e múul janal yéetel le múul uk’ul ichil le baatsilbailo’. 

Tuláakal le tuukul je’ela’ ti’al u kalanta’al u tooj óolal k najil tu’ux unaj yúuchul u ki’ki’ janalil ba’ax ku pa’ak’al ich kool, ka’aj yanak tu k’iinil ba’ax k’abéet, ka’aj u je’elsuba máaki’, ka’aj ts’o’okok u wenel máaki’, ka’aj tsikbanak máaki’ ti’al u yóojéeltik u túumbenil ba’alo’ob ku yúuchul, ti’al u ka’ansik u mejen paalal yéetel ti’al k’íintik u k’ajlay; le ba’alo’oba’ jach páaybe’eno’ob ti’al u toojtal u yóol le naj yéetel u jyotochnáalilo’obo’ ma’ ti’al u ts’akikuba máaki’, ti’al ma’ u k’oja’antal, ti’al tooj óolalil ku taasik Yuum iik’ ti’al ma’ u yantal chi’ichnakil yéetel tuláakal le meyaj u beetmaj Yuumtsilo’, beyo’ le nook yéetel le k’ujo’ u xa’anilo’ob u póopil le ki’iki’ kuxtalilo’; le beetike’ wa tooj u yóol jump’éel koole’ tu yo’olal tooj u yóol u k’iinil yéetel u bak’paach, u juumilo’ob yéetel u boonilo’obe’ bíin u k’ayo’ob u yáax noj paaxil yóok’olkaab ti’al ka’aj tsa’ayak tu beel le paak’al ku nu’ukbesa’al u bankunajilo’. Maya Xook K’iine’ jump’éel póop, beey jump’éel nook’ sakalta’an yéetel u ch’iitil le k otocha’, le k noj lu’umila’, yaan máaxe’, codice u ya’alik ti’ je’el bix le yano’ob Dresde, Paris yéetel Madrido’ kex tumen maayaju’uno’ob; le póopa’ beey jump’éel k’áan wak’a’an yéetel jejeláas k’uuche’, ti’ yaan xíiwo’obi’, ba’alcheo’ob, ch’íich’o’ob, meyajo’ob, cha’ano’ob, k’ujo’ob, áak’abo’ob, sáasilo’ob, juumo’ob, boono’ob, cháako’ob, yáaxk’iino’ob, k’íilkabo’ob, yéebo’ob, buuts’o’ob, oknajk’iino’ob, sáastalo’ob yéetel tuláakal u jejeláasil noj na’to’ob ti’al kambil jach tu beel, k noolo’obe Tsolk’iin u ya’aliko’ob ti’. Ma’ tu páajtal u ja’atsal le ka’túul máax ts’ik kuxtalil ti’oba’, je’el u móochkinta’ale’, je’el u loobinta’ale’, je’el u kíinsa’ale’, jump’éel bix jach sáasil u yila’ale’, yéetel le koolo’, tumen leti’ méek’nak’tik u jejeláasil kuxtalo’ob, leti’ xan u puksi’ik’al le na’at tatchaja’ano’, ti’ yaan u ts’íibil le maya miaatsil ku suut sijnáalil ku béeytal u na’ata’al chéen tumen le máax lik’nal ich kolkabo’obe’ tumen ti’ sija’an u yóol ma’ili’ síijike’, ti’ juutul u tuuch ich koole’, ti ku jit’ikubaa yéetel tuláakal u póopil le kuxtalilo’, le beetike’ ma’ chéen yo’olal ku chechep na’atik wa ba’ax juntúul máak tu yáax k’iinilo’ob jump’éel túumben ja’abe’ ka’aj tukulta’ake’ leti’e beyo’, ma’; ma’ beyi’, le Tsolk’iino’ maya tuukul sija’anil, ma’ beey le Xook K’iino’ jump’éel xe’ek’, múulmeyaj yéetel u jeel u miaatsililo’ob yóok’olkaab tumen ya’ab ba’ax keet ichil le ba’axo’ob u k’ajóolo’obo’ yéetel le ku na’atiko’obo’. Ba’ale’ ma’alob ba’al u p’iskubaa máak ti’al u ch’óoch’ tuláakal u tuunichil le úuchben t’aano’obo’ ti’al u najmatik máak u noj na’atil le ba’ax ts’íibta’ano’. Kex tumen bejla’e’ ma’ jump’éel nu’ukul ku k’ábéetkuunta’al tumen u ya’abil máake’, Xook K’iine’ jump’éel ba’ax ku meyajta’al tumen u jkolnáalilo’ob maya kaaj, kex tumen ma’ jump’éel áanalte’ ti’al xokbili’, ba’ale’ jump’éel bix u p’éelili’kuuntikuba máak yéetel u k’iinilo’ob u kuxtal, beey túuno, óoli’ beey jump’éel paax ti’al ki’iki’ óok’ostbil yéetel tuláakal u táan yich le síijnáaalil tu’ux kuxa’an máako’. U jaajile’ ts’o’ok u jach lúubul u muuk’ tu yo’olal le ba’ax ku meyajta’al bejla’ woy tu peten lu’umil mayaa, chéen seten meyaj yéetel seten xuup ku yúuchul, leti’e ba’ax ku yala’al u capitalismoilo’ leti’ beetik u jutchajal mejen kaaj tumen u xi’ipalaalilo’ob yéetel u xlóobayeenilo’obe’ u tojtáantmo’ob xaman ti’al u kaxto’ob le ki’iki’ náayo’obo’.

U nojba’alil le Xook K’iin woy tu peet lu’umil maya kaaja’ u k’axtmajubaa yéetel kolkabil, yéetel le mejen maya kaajo’ob kolkabo’ob leeyli’ u xíimbatiko’ob u meeyjul kool ti’al u tséentikuba’obo’ ti’al ma’ u bino’ob u meyajto’ob ts’uul yéetel ti’al u jaantiko’ob u yich u paak’alo’obo’; le máaxo’ob tu p’atajo’ob u kaajalo’ob ti’al u bino’ob meyaj ti’ hotel, restaurant yéetel ti’ nukuch fabricas te’el nukuch kaajo’ob tu’ux ku taal xíinxinbal u ya’abil jtáanxel máako’obo’ ts’o’ok u p’áatal ma’ tu táan óoltiko’ob le Xook K’iino’, ¡ba’aytúun le Tsolk’iin a wa’alo’! lelo’ ma’ je’el ba’axe, jump’éel no’oj paakat yéetel jump’éel múul kuxtalil yéetel tuláakal le chikúulal yaan ichil le sijnáalil ts’ik u yóol tuláakal le k’iino’ob ts’ik u wíinklil jump’éel u túulisil le ja’abo’. Le náajal meyaj ku beetiko’ob bejla’ beey u jk’oosilo’ob le kúuchilo’obo’ mix ba’al yaan u yila’aj yéetel u meeyjul ich kool, beey túun u káajal jujump’íitil u jéeléebtiko’ob le máaxo’obo’ ti’ yaan le ken u tu’ubso’ob tak bix u yok’ol ts’uju’uyi’ yéetel bix u loolankil yéetel u yichaankil ja’abini’, beey u jáawal u yantal Xook K’iin tu kuxtalilo’obo’. U ti’alint le mejen jkolnáal kaajo’obo’ u nojba’alile’ leti’e u k’uben t’aan le sijnáalil tu yo’olal bix unaj u tsa’ayal le kool ti’ le ja’ab ku máano’, lelo’ u páajtalil u na’atik máak u suuy le juumo’obo’, le boono’obo’, le síiso’, le chokojo’, le u yéebil ja’atskab k’iino’, u náats’al wa u k’a’antal le cháako’, u k’íilkab le ik’elo’ob táan u yúukuntal u yich lu’umo’ yéetel u jejeláasil u jeel chíikulal ku chíikpajal ma’ chéen tu yáax k’iinilo’ob jump’éel ja’abo’, ba’ale’ bulk’iin, sáansamal, bulwíinal tak u chukik u k’iinil u najmatik máak u kool ma’alob tsaayalil ti’al xan u ts’iko’ob u nu’ukul le tíich’o’, le bankunajo’ wa le primicia je’el bix ts’aba’anil u k’aba’ ich kastláano, kex tumen u jaajile’ ma’ keet ba’ax u k’áat u ya’ali’ tumen le je’elo sija’an ichil u tuukul yéetel u k’iinbesaj cristiano’ob; to’on túune’ le ba’ax k beetika’ u k’iinbesajil jump’éel nojoch múul janal tu’ux ku taal kutal ichilo’on tuláakal máak tak le ts’o’ok u kíimilo’obo’, le ts’o’ok u p’atik u bak’elo’obo’, beey xan le ch’íich’o’obo’, le ba’alche’o’obo’, yéetel tuláakal máax kuxa’an je’el bix le yano’ob ich bolontik’uj yéetel ooxlajuntik’ujo’. Kex tumen maya u yu’uba’ale’ Xook K’iine’ beey la’ala’ajkil ma’ jach maya u yóole’, míin ma’ beey k’ajóola’anil le ma’ili’ taak le jkastláano’ob u yaalak’to’ono’, beey la’ala’ajkil taalik le máako’oba’ ka’aj tu ts’ajo’ob k’ajóoltbil bix u na’atiko’ob u chikúulalilo’ob u k’iinilo’ob u yáax wináalil le ja’abo ti’al bin u yojéeltiko’ob bix kun máan u yalab u k’iinilo’ob tuláakal u ja’abil, ba’ale’ le na’at je’ela’ beey la’alajkil tuláakal yóok’ol kaab yane’, ma’ chéen woye, tak Europa yéetel u jeel táanxel noj náanáach lu’umilo’ob, le beetike’ tu xa’ak’tubaa yéetel u na’at maya kaaj, mix xan jele’an tu yu’ubilo’obi’ yo’olal xan beey aalak’ta’anilo’obo’. Le úuchben na’at yaan woy túun ka’acha’, Tsolk’iin, kex tumen óol keet u juumo’obe’ jela’antak, le t’aan je’ela’ úuchben u kuuch, jump’éel ti’ u jeel bix le nukuch wíiniko’ob u na’atiko’ob bix u kuxtal le sijnáalilo’, le beetike’ óol tuláakal le ba’ax ts’o’ok u taal k tsikbatika’ u ch’a’achi’itajil Tsolk’iin tumen jumpéel bix u tsolik wa u nu’ukbesik máak u kuxtal sáansamal, ma’ túun ti’al u xokik máak u chikúulalil u yáax k’iinilo’ob ja’abi’. Unaj u xak’alta’al ya’ab u téenel ti’al ka’aj ila’ak tu beel, ba’ale’ le ba’ax tu p’ataj to’on le úuchben nukuch wíiniko’obo u yóol Tsolk’iin, ma’ chéen Xook K’iini’; je’el bixake’ liik’il tu t’aanile’ chika’an u muuk’, le yáaxo’ chéen ku xokik ba’ax ku yúuchul ti’ jump’éel k’iin, ma’ túun xan beey le Tsolk’iino’ ku jeel ma’ak’antik, ku ka’tsolik je’el bix k’abéet ti’al u túumbenkuunsike’. Tsolk’iine’ úuchben maya miaatsil, múul síijik yéetel nukuch wíinik, u na’atil bix u nu’ukbesa’al múul kuxtal ti’al u mu’uk’a’ankuunta’al u jiit’il le táab p’éelili’kuuntik maaya kaaj tu noj najilo’. Maya miaatsile’ ixi’im u yóol, mix máak je’el u ch’a’anu’uktik tu beel wa ma’ jump’éelili’ yéetel u lu’umile’, beey u ya’alik to’on le Popol Vuj tu p’ataj to’on le úuchben nukuch wíiniko’obo’, ku ts’o’okole’ u yoksaj óol tuláakal jkolkaab tumen leti’ u kuxlajeb tu lu’umil, tu miaatsil ku síijil ich kool, k’áax, yéetel tuláakal ba’ax yaan tu paach u kuxtal je’el bix le ja’o’, le ka’ano’, le múuyalo’, le iik’o’, le cháako’, le yéebo’, le sáastalo’, le chúunk’iintalo’, le áak’ab yaan u ujilo’, le k’iino’ yéetel tuláakal le xiibo’obo’, le ko’olelo’obo’ yéetel le mejen paalalo’ob chúukbesik le chan kaajo’, páaybe’en k k’a’ajsik jump’éel ba’al, jump’éel chan kajtalile’ ma’ chéen u ti’al máako’obi’, u ti’al xan tuláakal u kajnáalilo’ob le xnuk najo’, le noj peet lu’umo’, le Yuukalpen je’el bix ts’a’abik jach u k’aba’ tumen le úuchben nukuch wíiniko’ob beet u síijilo’, le k’axo’ob le xnuk naj ts’oka’an tak walkila’.  Ma’ tu páajtal u na’atpajal u yóol maya miaatsil wa ma’ pate’ yanil yéetel le sijnáalil tu’ux ku kuxtal maya máako’, wa yaan máax tuklik je’el u páajtale’ che’ejbil kun beetbil, tumen tuláakal máax yojel bix yanil, tak le mejen paalalo’ yojelo’ob ma’ tu béeytal u ja’atsal le ka’p’éel ba’alo’, ba’ale’ yaan xan u jeel ba’alo’ob tu paach je’el bix le tojtáantajilo’, le much’bailo’, le láak’tsililo’, le yaajkunajo’, le k’iino’obo’, le eek’o’obo’ yéetel tuláaka u jeel ba’alobe’ ma’ tu páajtal u kóotsolo’ob. Ti’ le ja’abo’ob ma’ seten úuch ku máano’oba’, le Tsolk’iino’ jach ch’aba’an u paach ti’al loobintibil, beey xan le Xook K’iino’ kex tumen ma’ jach je’el bix le yáaxo’, le nukuch nu’ukbesaj meeyjo’ob ku yala’al u megaproyectoilo’obo’, je’el bix le u paak’alil soya, u tséentajil k’éek’en, u wa’akunta’al wa u jaykuunta’al u nu’ukulil ti’al u su’utul iik’ wa u juul k’iin electricidadil, u beeta’al u seten ya’abil mejen pak’ilnaj yéetel u tasa’al le xchimesk’áak’o’ leti’ob xu’ulsik ti’ le Tsolk’iino’. Le nukuch nu’ukbesajilo’oba’ ku xu’ulsiko’ob ti’ k’áax, ti le xnuk naj yaan to’on woy t peet lu’umila’. Yuum K’áaxe’ beeta’an loob ti’, chaaj ku beetik u k’i’ik’el tu wíinklil ba’alche’ob, ch’íich’o’ob yéetel u yiik’el kaab kajakbalo’ob ichili’, ti’ ku bin u yáalal tak ich u ja’il u ts’o’no’otilobe’ yéetel tu xu’uk’il koolo’ob; leti’ beetik u tu’upul u k’a’ajlay, u tsikbal yéetel u juum u t’aan, chéen junwáas u naajche’ ts’ik u alab óolal, leti’ u sáasil, u k’áak’ile’ le u t’aan, leti’ le u juum k t’aan bejala’e’ kex k’as muukul ich u ta’anil u k’áak’il u k’óobenil k k’áak’.

KÓONKINAJ

U jkolkaabilo’ob u noj peet lu’umil Yucatán pate’ yéetel u ko’olelilo’ob, u paalalil yéetel tuláakal u mejen kaajilo’ob meyajtik u lu’umilo’ob le ken u beet u koolo’obe’, u yik’elo’ob xan le Xook K’iino’. U kuxtalo’obe’ u su’uyintmubaa tu baatsilo’ob, je’el bix ya’alik le j-it’sato’obo’, ku pakláankuuntik u yóolo’ob le mejen maya kaajo’obo’, le k’iino’obo’, le ke’elilo’, le cháakilo’, le yáaxk’iinilo’ yéetel tuláakal le sijnáalilo’. Kex tumen bejla’e’ ma’ piim u yala’al wa leti’e Tsolk’iin kuxkíinta’an tu xíimbal maya kaajo’, ba’ale’ u yóole’ leti’, tumen u k’ajóolalil yéetel u kuxlajeebil le úuchben ba’alob suuk ti’ le nukuch wíiniko’ob.  Koole’ u yóol maya miaatsil, chéen tu yo’olale’ kuxa’an tumen le ku noj meyajtik, ti’ ku taal ba’al u jaanti’, u yuk’i’, u toojil u yóoli’, u ki’imakil u yóoli’ yéetel tuláakal ba’axo’ob k’abéet ti’ ti’al u kuxtalil tuláalal u kaajil. Ti’al ka’aj béeyak le utsil kuxtal beya’ páaybe’en uti’alint maya kaaje’ u pakláan k’axikuba wa u jaxikubaa beey jump’éel u k’uuchil k’áan ichil le ba’axo’ob chúukbesik le kuxtalo’, je’el bix le sáasilo’, le bo’oyo’, le boonoo’, le ke’elo’, le k’íilkabo’, le juumo’, le woojo’, le péektsilo’, yéetel tuláakal ba’ax chúukbesik u sakalil u póopil le kuxtalilo’. Ixi’im máako’obe’ ku ya’aliko’obe’ jump’éel kaaje’ beey junts’íit nale’, k lu’umile’ beey bin jump’éel kool tu’ux ku síijil u na’atilo’ob le utsil kuxtalilo’ tumen ti’ ku kanchajal le Tsolk’iino’ wa le Xook K’iino’ kex tumen k’as xa’ak’an yéetel  yaanal miaatsilo’ob ku péeko’ob táanxel náanach lu’umilo’ob, tak k’uchik woy tu yiknal Yuum  iik’ te’el xnuk naj k otocha’. Noj tooj óolalile’, ko’ox a’alike’, ma’ chéen tu wíinklil máaki’, ti’al tuláakal u kuxtal tak kaaj , jump’éel ba’ax yo’olal ku k’abéettal Xook K’iin, wa jump’éel kaaj ku jaxlikubaa yéetel tuláakal ba’ax bak’pachtmajil, tu’ux kajakbale’ ku beeytál u yantal u ki’imak óolalil múul kuxtal ti’, ti’al u xíimbal toj, ma’ tu ch’éebel mix tu’ux, ja’ali’ beey je’el u páajtal u wet’ik talamilo’ob je’el bix k’oja’anilo’, chi’ichnakilo’, óotsililo’ yéetel u jeel u ya’abil ba’alob beey ku taal tu kuxtalil maya kaajo’; ba’ale’ ti’al ka’aj béeyak tu kuxtal maya máak le ba’alo’ob beya’ páaybe’en u ts’a’abal u yóol ma’ili’ u kots u táabil u tuuch ti’ u na’ile’, ti’ ku káajal u utsil u’uyik t’aan u puksi’ik’ali’, u utsil tuukuli’, u utsil t’aani’, u utsil múul kajtali’ yéetel u utsil nooki’. Ma’ chéen u máan k’iino’ob béeykuntik Xook K’iini’, u yiche’ ti’ yaan tu yóol k’iine’, leti’ ku xokik, u áanalte’, u nu’ukulil u máaytaj tuukul; le ba’alche’obo’, le ch’íich’o’obo’, le ik’elo’obo’ yéetel le kayo’obo’ ku péeksa’alo’ob tumen u yóol le k’iin ku sáastalo’, je’el bix u yúuchul to’on xan le ken jelpajak k óolo’, le k’iino’obo’ beey xan u yúuchul ti’obo’, le beetik ku tsa’ayal ti’ tuláakal ba’ax yéetel ti’ tuláakal máak; le máaxo’ob kastláan u na'ato’obe’ bioindicadores u ya’aliko’ob ti’, u jaajile’ u yóol Yuumtsilo’ob xíimbatik kaaj ti’al ma’ u chéen kuneeltal u meyaj juntúul jkolkaab yojel u na’at ba’ax ku taal u k’iin, beyo’ ku tsa’ayal u kool, ts’o’okole’ ku najmatik u meyaj. Maya kaaje’ ma’ Xook K’iin u kalaani’, xnuk naj u yóol u kaláantaj, k lu’umil, k múul kajtalile’ leti’ u puksi’ik’al, ma’ chúuka’an u ti’a’alint wa chéen junjaatsi’ tumen u k lu’umile’ u póopil u kuxtal, wa ku to’okol ti’ ti’al k’askúuntbile’ ku xu’ulsa’al ti’ u k’aay ch’íich’, ku tu’upul u jojopaankil xkóokay, ku ja’ach’kunta’al u ch’ujukil u kaabil xunáankaab.